Bu yazıda, hukuk teknolojileri tanıtılırken Türkiye’de hukuki bilgiye erişim ve dijitalleşen hukuk konusu da tartışmaya açılmaktadır. Nitekim dijitalleşme, hukukta önemli bir reformu beraberinde getirmiştir. 21. yüzyılın bu reformunu, Martin Luther’in 15. yüzyılda Almanya’da başlattığı reforma benzetmek yanlış olmayacaktır[1]. Çünkü Luther’in çevirisinden önce Latince olan İncil’e insanların doğrudan erişimi çok sınırlıdır. Tanrı’nın sözüne erişimi kolaylaştırmak için Almanca’ya çevrilen İncil’in, o sırada matbaanın bulunmuş olmasının da katkısıyla çoğaltılarak ülke çapında yaygınlaştırılması kilisede bir reformu doğururken; hukuk teknolojisi de hukuki bilgiye erişimin hızını, kapsamını ve yöntemini değiştirerek hukukta dijital bir reformu başlatmıştır. O zamanlar rahiplerin tekelinden alınan bilgi, şimdi avukatların tekelinden alınmaktadır. Bu çalışmanın, söz konusu dijital reformun beraberinde getirdiği yapay zekâ, algoritmalar ve yapay öğrenme karşısında tehlikeye giren avukata özgü işler, adalete erişim ve adil yargılanma hakkı konusunda kamuoyunda, akademisyenler arasında, yasama organında ve sınıflarda yürütülen tartışmaları da genişletmesini umuyorum.
Hukuk Teknolojisi Nedir?
Teknolojinin hukuki bilgi ile buluştuğu hukuk teknolojisi; hukuka erişimi, uygulamayı ve yönetmeyi otomatikleştirmek, basitleştirmek ve iyileştirmek için bilgisayar destekli dijital teknolojinin kullanımı şeklinde tanımlanabilir[2].
Hukuk teknolojisi (legal tech) kavramı ilk kez, 1987 yılında Gordon L. Jacobs tarafından yayınlanan “Legal Techonology: Present and Future Trends” adlı makalede[3] kullanılarak söz konusu teknolojinin hukuki bilgiye erişimi değiştireceği ve hukuk hizmetlerini büyük bölümünü standartlaştıracağı ve otomatikleştireceği öngörülmüştür. Her ne kadar günümüzde hâlâ standart sözleşme veya matbu bir dilekçe hazırlanması avukatın işi olarak görülse de hukuki hizmetin bunun gibi bazı bölümlerini daha hızlı ve ucuza gerçekleştirebilecek birçok teknoloji bulunmaktadır. Örneğin, bir insan tarafından doldurulması ve hazırlanması günlerce sürecek belgelendirme sürecini kullanıcıya yöneltilen sorulara bağlı olarak şablon üzerinden dakikalar içerisinde oluşturan yazılımlar mevcuttur.
Hukuk Teknolojisinin Yükselişi
Hukuk teknolojisinin başlangıçta belgelerin depolanması, kararların taranması ve mevzuatın raporlanması gibi ara işlerde avukatlara ve hukuk şirketlerine yardımcı olmak üzere geliştirildiği görülmektedir[4]. Bunun için belge çevirici (document assembly), elektronik dosyalama (e-filling), internet servisleri (web services) gibi birçok araç kullanılmaktadır[5]. Birinci nesil hukuk teknolojisine örnek olarak, International Business Machines (IBM) merkezi tarafından geliştirilen, dünyanın ilk yapay zekalı avukat asistanı olarak bilinen Rossgösterilebilir. Ross, mevzuatı ve mahkeme kararlarını tarayabilen, avukatlara rapor hazırlayabilen ve icra iflas hukuku alanında hizmet veren bir yazılımdır.
Fakat hukuk teknolojisinin bunlarla sınırlı olmadığı ve mevcut sistemdeki paydaşların yerini alabilen ikinci nesil hukuk teknolojinin de hızla yaygınlaştığı ifade edilmelidir. Bu teknoloji, sadece bürokratik süreci kolaylaştırmakla kalmamış; vatandaşların çevrimiçi olarak avukatlarla daha verimli bağlantı kurması veya bazı durumlarda avukatla görüşme ihtiyacını da azaltarak hukuki sorunları çözebilme imkânı sağlamaktadır. Örneğin, Flightright gibi şirketler herhangi bir ücret talep etmeden müşterilere çok basit ve kullanışlı bir yol ile iddialarını nasıl standartlaştıracaklarını göstermektedir. Allright, My-Right, BankRight veya SmartLaw ise matbu form sözleşmelerinin çok daha ötesinde bir tasarımla hukuki belge hazırlamaya yardımcı olmaktadır[6]. Bununla beraber, bazı adli yardım kuruluşları ve mahkemeler, kullanıcıların kendi kendine kaynakları bulmaları için web sitelerinde gezinmelerine yardımcı olmak amacıyla anlık mesajlaşma programları ve uzaktan erişim yazılımı kullanmaktadır.
Son olarak üçüncü nesil hukuk teknolojisi ise kişinin gelecekteki davranışlarını çeşitli algoritmalar ile tahmin ederek adalet hizmetindeki karar alma süreçlerini yönetmeyi hedeflemektedir. Örnek olarak, mahkemedeki karar alma sürecini öğrenerek hakim olarak görev yapmak üzere tasarlanan yapay zeka destekli algoritmalar gösterilebilir[7]. Mahkemede hâkim yerine hüküm vermek üzere geliştirilen ve derin öğrenme algoritması (the deep-learning algorithm) ile tasarlanan yapay zeka Estonya, İngiltere ve Amerika’da bir süredir kullanılmaktadır[8].
Ceza adalet sisteminde kullanılan bir diğer üçüncü nesil hukuk teknolojisi ise failin yaşı, cinsiyeti, eğitim seviyesi, ailesi, çevresi, geçmiş adli sicil kaydı gibi çeşitli kriterleri dikkate alarak mükerrer suç işleme ihtimalini hesaplayan yapay zeka destekli Correctional Offender Management Profiling System (COMPAS) adlı algoritmadır[9]. COMPAS, bir kişinin yeniden suç işleme ihtimaline karşılık gelen bir puan vermektedir. Algoritmanın verdiği puan ne kadar yüksekse kişinin yeniden suç işleme ihtimali o kadar yüksektir. Amerika’da bazı eyaletlerde kullanılan Compas, siyahi ırka karşı önyargı barındırabileceği endişelerini doğurmaktadır[10].
Üçüncü nesil hukuk teknolojilerinin ilk iki gruba göre bir adım daha giderek kişinin gelecekteki birtakım davranışlarını çeşitli algoritmalar ile tahmin ederek hukuksal sürece yön vermeyi hedeflediği görülmektedir.
Aşağıda yer alan tabloda hukuk teknolojileri tasnif edilmektedir.
Tablo 1. Hukuk Teknolojisi
| Hukuk Teknolojisi | Amacı | Kapsamı | Örnekler |
| 1.0 | Mevcut sistemdeki paydaşları destekler. |
*Belge üretimi *Elektronik form doldurma *Karar raporlama *Mevzuat raporlama |
*PerfectNDA *Kira Systems *Ross *Legal Analtyics |
| 2.0 | Mevcut sistemdeki paydaşların yerini alır.> |
*Akıllı dava formları *Etkileşimli Kaynaklar ve Uzaktan Yardım *Web servisler *İnternet robotları |
*e-Discovery *LegalZoom *DoNotPay |
| 3.0 | Kişinin gelecekteki birtakım davranışlarını çeşitli algoritmalar ile tahmin ederek adalet hizmetindeki karar alma süreçlerini yönetir. |
*Yapay zeka destekli karar verici * İhtimal hesaplama /tahmin odaklı hukuk tekolojisi |
*Robot judges *Compas *Hart |
(Kaynak: Buket Abanoz, “Hukuki Bilgiye Dijital Erişim”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 26, Sayı: 1, Haziran 2020, s. 190-203, s. 198.)
Türkiye’de Hukuk Teknolojisi Ne Durumda?
Türkiye’de de son dönemde birinci nesil hukuk teknolojilerinin sayısı artmaktadır. Örneğin; Hukuk (Büro) Otomasyon Sistemleri, Mevzuat Mobil Uygulamaları, Karar Arama Motorları, Hukuki Forum Siteleri, UYAP, Celse, Nöbetçi Avukat Uygulaması, e-Tahsilat gibi. Bu yazılımların büyük çoğunluğu sadece hukukçular merkeze alınarak hazırlanmıştır. Fakat Turklex adlı yapay zekâ destekli güncel mevzuata, yargı karalarına ulaşarak sistemli bir şekilde sunan yazılımlar da bulunmaktadır[11]. Bu yazılım, dava dosyasının otomatik şekilde oluşturulmasının yanı sıra dava sonuç analizi sunma özelliği ile yazılım dava sonucunu tahmin etme odaklı bir teknoloji de sunmaktadır.
İkinci ve üçüncü nesil hukuk teknolojisinin ise Türkiye’de kayda değer bir kullanımı yoktur. Sayılı örneklerden biri, olayı analiz eden, yorumlayan ve sonuç üreten yapay zeka destekli Adalethanım yazılımıdır[12]. Doğal dil işleme (NLP) algoritması ile arama yaparak dilekçe yazımı ve doküman hazırlamada da yardımcı olmaktadır. Bunun dışında Robot Avukat, e-Avukat gibi çeşitli yazılımlar da bulunmaktadır. Bunlar sadece hukukçuların değil herkesin hukuki bilgiye erişimine imkân vermektedir. Hatta basit hukuki işlemler için avukata olan ihtiyacı da azaltmaktadır. Bunun dışında avukatlar ile müvekkilleri bir araya getiren çeşitli platformlar da bulunmaktadır. Fakat Türkiye’de bu teknoloji henüz emekleme aşamasındadır.
Sonuç: Avukatlık Mesleğinin Sonu Mu Geliyor?
Devletler, hukuk teknolojisine her geçen gün daha fazla yatırım yapmakta ve birçok ülkede teknoloji kullanılarak adalete erişimin genişletilmesi teşvik edilmektedir. Artık hukuki bilgiye avukat bürolarıyla sınırlı erişim dönemi geride kalmaktadır. Legal Tech, hukuki bilgiye erişimi ve hukuk mesleğini giderek daha fazla değiştirecektir[13]. Nitekim günümüzde müvekkilin kendi davasıyla ilgili örgütlenmiş bilgi ile avukatın karşısına çıkması artık şaşırtıcı değildir. Çünkü teknoloji ile birlikte bilgi, herhangi bir kişi veya kurumun tekelinden alınmıştır.
Bununla beraber, avukat; hukuki uyuşmazlıkların hakkaniyete uygun olarak çözümlenmesi ve hukuk kurallarının doğru bir şekilde uygulanmasına hizmet eden, bu konuda özel eğitim almış olan hukukçudur. Bu kapsamda hukuksal yardım isteyen kişiye yazılı ve sözlü olarak yardımda bulunur, hukuki belgeleri hazırlar, resmi dairelerde ihtilaflı işleri izler, mahkemeler ve hakem kurulları önünde gerçek ve tüzel kişilere ait hakları savunur[14]. Eski Yunan ve Roma’ya kadar uzanan bu mesleğin[15] hukuk teknolojisi ile son bulacağını söylemek doğru olmayacaktır. Avukatlık mesleği, hukuk teknoloji ile değişecek ve dönüşecektir. Günümüzde artık bir kutu evrakın gözden geçirilmesi veya matbu sözleşme hazırlanması da avukatın asli işi olarak görülmemektedir[16]. Avukatlar, bu işi daha hızlı ve ucuza yapan yazılımlardan faydalanmaktadır. Hukuk teknolojisi hem avukatlara ve hukuk şirketlerine kararların taranması ve mevzuatın raporlanması gibi ara işlerde yardımcı olacak hem de vatandaşın sahip olduğu haklar ve bu hakları nasıl kullanabileceği konusunda temel düzeyde hukuki bilgiye erişimi sağlayacaktır. Bu durumda yapılması gereken; telefon ilk icat edildiğinde müvekkili ile telefonda konuşmaktan imtina eden avukatlar gibi hukuk teknolojisine direnç göstermek yerine onu daha verimli, hakkaniyete uygun ve insan hakları alanındaki kazanımlarından ödün vermeden kullanmanın yolunu aramak olmalıdır.
Bu yazı, “Hukuki Bilgiye Dijital Erişim” başlıklı makalemizden türetilmiştir. Ayrıntılı bilgi için: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1102451
Dipnotlar
Nico Kuhlmann, “Reformation des Rechts-Was Martin Luther mit Legal Tech verbindet”, Legal Tech Blog, https://legal-tech-blog.de/reformation-des-rechts-was-martin-luther-mit-legal-tech-verbindet, 23 Nisan 2020. ↩︎
Micha Bues, “Was ist “Legal Tech”?”, https://legal-tech-blog.de/was-ist-legal-tech, 23 Nisan 2020. ↩︎
Gordon L. Jacobs, “Legal Techonology: Present and Futuren Trends”, Legal Economics, Vol: 13, No:8, November/December 1987, p. 29-37, p. 29. ↩︎
Zafer İçer, Başak Buluz, Yapay Zekanın Ceza Muhakemesindeki Rolü ve Geleceği, Suç ve Ceza Film Festivali Tebliğ Özetleri, 2019, http://cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=9uscff-teblig.pdf, 23 Nisan 2020. ↩︎
James E. Cabral, Abhijeet Chavan, Thomas M. Clarke § Johnn Greacen, “Using Technology to Enhance Access to Justice”, Harvard Journal of Law § Technology, Vol. 26, 2012, p. 241-324, p. 253. ↩︎
Richard Boorberg Verlag, “Legal Tech” - Eine Bestandsaufnahme, https://www.law-school.de/news-artikel/legal-tech-eine-bestandsaufnahme/, 23 Nisan 2020. ↩︎
Problemin çözümünü sağlayan bir algoritma geliştirilmiş ise geleneksel bilgisayar sistemleri problemi çözmek için yeterlidir. Fakat problemin çözümünü veren bir formül olmadığı durumlarda bilgisayarın problemi çözmesi önemlidir. İşte bu görevi yapay zeka yürütmektedir. Bilinen örneklere bakarak bilinmeyen ve sonradan oluşan benzer örnekler hakkında karar verebilecek bilgi düzeyine ulaşılmaktadır. Bu olaya “makine öğrenmesi” veya “yapay öğrenme” denilmektedir. Bkz. Ercan Öztemel, Yapay Sinir Ağları, İstanbul, Papatya Yayıncılık, 2012, s. 14-15. ↩︎
Eric Niiler, “Can Al Be A Fair Judge in Court? Estonia Thinks So”, Wired, https://www.wired.com/story/can-ai-be-fair-judge-court-estonia-thinks-so/, 17.11.2019; Karen Hao, Jonathan Stray, “Can you make Al fairer than a judge? Play our courtroom algorithm game”, MIT Techonology Review, https://www.technologyreview.com/s/613508/ai-fairer-than-judge-criminal-risk-assessment-algorithm/, 18.11.2019.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) kararları ile yapılan bir çalışmada da yapay zekanın verdiği beş karardan dördünün AİHM hâkimi ile aynı olduğu tespit edilmiştir. Algoritmayı geliştiren ekip, AİHM’de görülen 584 davayı sisteme yükledikten sonra robot yargıcın davaların hükmüyle ilgili tahminde bulunmasını istemiştir. Robot yargıç davada geçen ifadelere, kullanılma sıklığına ve yoğunluğuna bakarak insan hakkı ihlali olduğuna veya olmadığına karar verdi. Verdiği beş karardan dördünü, yani yaklaşık olarak %79’unu AİHM kararı ile aynı tahmin etmeyi başarmıştır. Bkz. “Yapay Zekada Son Aşama: Robot Yargıç”, BBC News, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-37750409, 18.11.2019. ↩︎Karen Hao, Jonathan Stray, “Can you make Al fairer than a judge? Play our courtroom algorithm game”, MIT Techonology Review, https://www.technologyreview.com/s/613508/ai-fairer-than-judge-criminal-risk-assessment-algorithm/, 18.11.2019. ↩︎
Carlson, A., The need for transparency in the age of predictive sentencing algorithms, Iowa Law Review, 2017, S. 103, 303–329; Eckhouse, L., Lum, K., Conti-Cook, C., & Ciccolini, J, Layers of bias: A unified approach for understanding problems with risk assessment, Criminal Justice and Behavior, 2019, 46(2), 185–209. ↩︎
https://www.turklex.com/hukuki-analiz/, 23 Nisan 2020. ↩︎
https://adalethanim.com, 23 Nisan 2020. ↩︎
Richard Boorberg Verlag, “Legal Tech”-Eine Bestandsaufnahme, https://www.law-school.de/news-artikel/legal-tech-eine-bestandsaufnahme/, 23 Nisan 2020. ↩︎
H. Argun Bozkurt, “Avukatlık Mesleğinin Tarihçesine Bir Bakış”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl: 2018, Sayı: 4, s. 211-224; s. 211-212. ↩︎
Vedat Ahsen Coşar, “Avukatlık Mesleğinin ve Baroları Tarihsel Gelişimi”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl: 2018, Sayı: 4, s. 225-243; s. 225. ↩︎
Kimberly Williams, John M. Facciola, Peter McCann, Vincent M. Catanzaro, The Legal Technology Guidebook, Springer, 2017, p. 27. ↩︎
