Bu hafta Av. Çağla ÜNAR’ın Beykent Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisinde yayımlanan bir makalesini okudum. Makalenin adında “dark pattern” var. Şöyle: “Yapay Zeka Yasası Madde 5 Bağlamında Dark Pattern”.[1] Böylece, sözlükçülüğümüzün kanaatimce önemli bir mecrası olan Ekşi Sözlüğe de 2015 yılında giren “dark pattern” gibi oldukça yeni bir kavramla tanışmış oldum. Ekşi Sözlükte güzel tanımlanmış ve izah edilmiş İngilizce bu terim için sözlük yazarlarından jrerkan, “Bu kavrama bir Türkçe karşılık bulup dilimize kazandırmalıyız. Çünkü çokça yapılıyor. İnsanlar bu tip işler hakkında farkındalık sahibi olmalı ve bu konu gündeme gelmeli.” diye görüş belirtmiştir.
Ben de bu yazıyı dilimizdeki ona önerilen karşılığa dikkati çekmek için yazıyorum. Öncelikle söyleyeyim: Böyle yeni kavramlar hakkında yazanların kelimenin dilimizdeki karşılığının ne olabileceği yolunda bir gayret içinde olmalarını beklemek hakkımızdır diye düşünenlerdenim.
Av. Çağla ÜNAR’ın makalesine dönersek yazar makalenin "öz" kısmında, "Karanlık Ticari Tasarım ("Dark Commercial Pattern") ya da "Dark Pattern", sosyal medya platformlarında, web sitelerinde, mobil uygulamalarda pek çoğumuzun maruz kaldığı ve kişisel verilerin işlenmesine yönelik istenmeyen, kişilerin karar alma iradelerini olumsuz [biçimde] etkileyerek, normal şartlar altında almayacakları zarar verici kararları almaya yönlendiren arayüzler ve kullanıcı deneyimleri olarak tanımlanabilir", demektedir.
ÜNAR’ın belirttiğine göre, “dark pattern” kavramı ilk kez 2010 yılında Harry Birgnull’ca kullanılmıştır. Yazar kavramın karanlık ticari tasarımlar veya karanlık desenler olarak da adlandırıldığını kaydetmiştir.
Kavramın Türkçede bugüne kadar nasıl karşılandığına baktığımda şunları gördüm:
Avrupa Veri Koruma Kurulunca 2023’te yayımlanan “Medya Platform Arayüzlerindeki Karanlık Desenlere Yönelik Kılavuz”da kavram “karanlık desenler” diye karşılanmıştır. Gözlemime göre, “dark pattern” karanlık desen/ler, karanlık kalıplar, karanlık tasarımlar biçiminde karşılanmaktadır. ÜNAR’ın yazısında “karanlık şablonlar” da aynı terimi karşılamak için kullanılmış görünüyor (s. 220, n. 30)
İstanbul Barosu Bilişim Hukuku Komisyonu Yapay Zekâ Çalışma Grubunun hazırladığı “Üretken Yapay Zekâ ve Hukuki Meseleler 2024 Ara Rapor”unda yayımlanan “Dijital Gizliliğin Korunması: Üretken Yapay Zekânın Getirdiği Yeni Sorunlar”, adlı yazının 202. dipnotunda yazar Av. Kübra İSLAMOĞLU BAYER, “Karanlık tasarım olarak Türkçeleştirilen dark patternler, web sitelerinde ve uygulamalarda kullanıcıları belli yönde karar vermeye yönlendirmek için kullanılan aldatıcı tasarım uygulamalarıdır.” demiştir.
Wikipedia "koyu desen" girdisinde "Karanlık bir desen (aynı zamanda "aldatıcı tasarım deseni" olarak da bilinir)," demektedir. Weiwei Yi’nin yazdığı, 6 Şubat 2024’te genel ağda Türkçe çevirisi yayımlanan “Zihni oyunlaştırmak: Video oyunlarındaki 'karanlık kalıpları' açığa çıkarmak” başlıklı yazıda, her ne kadar başlığa “karanlık kalıplar” çıkarılsa da metin boyunca “karanlık desenler” çok daha fazla yeğlenmiş görünüyor.
Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı Reklam Kurulu 10.08.2023 günlü açıklamasında şöyle demiştir:
“Son zamanlarda dijital pazarların yükselişiyle birlikte Reklam Kurulu'nun radarına giren, tüm dünyada "Dark (Commercial) Patterns" adıyla bilinen ve ülkemizde "Karanlık (Ticari) Tasarımlar" olarak anılan ticari uygulamaların, tüketicilerin ekonomik davranış biçimlerini önemli ölçüde bozacak şekillerde ortaya çıktığı görülmüş, kurulun bu ayki toplantısının ana odağını da "karanlık ticari tasarımlar" oluşturmuştur. “Bu doğrultuda, Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliğinde yapılan değişiklikle karanlık tasarımlara ilişkin düzenlemeler uygulamaya konulmuştur.” (Bk. “T.C. Ticaret Bakanlığı @ticaret · 10 Ağu 2023 Reklam Kurulu Tarafından Tüketici Davranışlarını Manipüle Eden Karanlık Ticari Tasarımlar İncelemeye Alındı)”
Bilişim hukuku alanında çalışmalarını yoğunlaştıran Doç. Dr. Mehmet Bedii KAYA da 28 Ekim 2024 günlü X'teki gönderisinde; "Karanlık Tasarımlar (Dark Patterns), kullanıcıların karar verme veya seçim yapma iradesini etkileyen hileli davranış veya aldatıcı tasarımların genel adıdır. Bu konuya ilişkin sunumum PDF olarak indirilebilir: Faydalı olmasını dilerim!" diyerek sunumunun bağlantısını vermektedir. (https://mbkaya.com/blog/)
Kimilerinin yabancı dildeki kelimelerin olduğu gibi alınması yanlısı olduğunu bildiğim için türkçeleştirme gerekçelerini ifade etmek isterim. Her şeyden önce, bazen alıntı terimleri telaffuz etmek ve anlamak güç olmaktadır. İkincisi dilimizin imkânlarını harekete geçirmeli, gizilgücünü işlemeliyiz. Üçüncüsü, gelecek kuşakların, bizden evvelkiler neden buna uygun bir karşılık bulmadılar sorgusuna muhatap olmamak olabilir. Başka bir sebep, bazen gelen bir terimin/sözcüğün yalnız başına gelmemesi, ardından adeta “yedi sülalesini” sürükleyip getirmesidir. Gerçekten kimi sözcükler tüm akrabasıyla, hatta konu komşusuyla birlikte geliyor. Bazen alıntı terimler, ek alırken sıkıntı çıkarabiliyor veya aşağıdaki örneklerde olduğu gibi tekrar kullanımlara neden olabiliyor. ÜNAR’ın yazısındaki şu örneklerde olduğu gibi:
“Çalışmada, en sık karşılaşılan olası Dark Pattern kalıpları,” (s. 215, n. 7) ve yine “Avrupa Komisyonu 2022 tarihli raporu s. 79’da Dark Pattern kalıpları, içerik tabanlı kalıplar ve arayüz tabanlı kalıplar olarak da sınıflandırmaktadır.” (s. 217, n. 14)
Nitekim ÜNAR da, Avrupa Komisyonu Genel Veri Koruma Tüzüğüne yollamayla “bilgi sağlama yükümlülüğüne ilişkin, bu yükümlülüğün kısa, şeffaf, anlaşılır ve kolay erişilebilir bir biçimde, açık ve sade bir dil kullanılması gerekliliğini belirtmekte”dir.
Dark pattern’ı karşılamaya gelince ilk anda ben ona “karanlık kalıp” derdim. Çünkü “pattern”, kalıp demektir. Oğluma göre “tuzak kalıp” daha uygun olurdu. “Karanlık örüntü” de önerilebilirdi. TDK “pattern” için “örüntü” demiş, “örmek”ten türetilen “örüntü”nün çağrışımları da aldatıcı tasarımları üretenlerin “ürün”üne uyuyor. Bu örüntülerle, deyim yerindeyse, kullanıcıların başına çorap örülmektedir. İnce ince örülmüş bir ağ, bir tor vardır bu tasarımlarda... Böyle düşününce ve hemen biricik olması hasebiyle “karanlık örüntü” de uygun bir karşılık olabilirdi fakat mademki Reklam Kurulu, alanda çalışan Doç. Dr. KAYA ve saptayabildiğime göre yazarların çoğunluğu “karanlık tasarımlar”dan yana bir eğilim göstermiş, onu benimsemek ve daha da yaygınlaşmasını sağlamak isabetli olacaktır.
Acaba “karanlık tasarım” birleşimini ilk olarak kim önermiştir diye akla bir soru geliyor. Belirteyim ki, bu sorunun cevabını öğrenmek isterdim.
Derinkurgu (Deepfake)
Birkaç gün önce, bir günlük gazetede ABD'de görülen bir davaya atıfla şöyle bir cümle gördüm:
"İlk olarak yerel haber kanalı ABC15’de yer alan ve Pelkey’nin “konuşan” bir klonunu içeren söz konusu video, dünyada ilk kez bir kurbanın ifadesinde “deepfake” kullanılması anlamına geliyor." (Hürriyet, 08.05.2025)
Günlük gazete haberine dek giren ve dilimizde 2019'dan beri kullanıldığını belirlediğim, Türkçesi bire bir çeviri ile “derinkurgu” olan bir yazılım ne demekti? Yine Ekşi Sözlüğe başvuracağım. 17.02.2019 günü “deepfake” başlığına yazan cipraleks’e göre, bu yazılımın ürkütücü yanları var ama sinema sektörü açısından müthiş bir buluş olabilir. Ölmüş bir oyuncu yeni bir filmde bu yazılım sayesinde oynatılabilir, ya da hiç varolmayan bir karakteri sinema dünyasına kazandırabilir. Evet, gerçek değil fakat büyüleyici! Hatta belki de varolmayan oyuncular Oskar bile kazanır.
Bu noktada bildireyim ki, geçen yıl İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Kenan İBRAHİMLİ, "Deepfake (Derinkurgu) Teknolojisi ile Üretilen Ses ve Görüntülerin Kullanılmasından Doğan Sorumluluk" adını taşıyan güzel bir yüksek lisans tezi yazdı. Tez çalışması, İÜ Hukuk Fakültesi olarak On İki Levha Yayıncılıkla iyi bir işbirliği içinde yürüttüğümüz tez dizisinden çıktı. Orada yazar “deepfake” için DERİNKURGU ifadesini kullanmıştır. Dikkat ederseniz, Türkçe söyleyişte “diipfeyk” tonlaması iyi gitmiyor; bu sebeple bire bir çevirisi olan “derinkurgu”nun kullanılır bir karşılık olduğunu düşünüyorum. Derinkurgu dilimizde üretilen ve sonradan İngilizceye de anlam aktarımı yoluyla giren “derin devlet”i hatırlattığı için de yerinde bir karşılık sayılabilir. (bk. Hatice ŞİRİN @HaticeSirin 27 Ağustos 2024, X)
Çağla ÜNAR, “Yapay Zeka Yasası Madde 5 Bağlamında Dark Pattern”, Beykent Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.10, Sy. 20, s. 211-230, Aralık 2024. ↩︎
