2019 Aralık ayında Çin’in Wuhan şehrinden tüm dünyaya yayılan COVID-19 (Koronavirüs) küresel bir sorun haline gelmiş ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından “pandemi” olarak ilan edilmiştir. Ülkemizde ilk koronavirüs vakası 11 Mart 2020’de ortaya çıkmıştır. Salgın alınan tüm önlemlere rağmen artış göstermeye devam etmektedir. İnsan sağlığına etkileri yanında, Covid-19 salgınının ekonomik ve ticari boyutta verdiği zararlar giderek artmaktadır.
İçişleri Bakanlığı Koronavirüs Tedbirleri konulu genelgelerle ülke genelinde bazı işyerlerinin faaliyetlerini geçici süreyle durdurmuştur. Ardından, 7226 Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ve 2279 İcra ve İflas Takiplerinin Durdurulması Hakkında Karar ile gerek icra iflas alanında gerekse kira sözleşmelerinde yapılan düzenlemelerle alınan kararlar söz konusu hukuki ilişkiler bağlamında çok önemli etkilere sahiptir. Yeni Koronavirüs (Covıd-19) Salgınının Ekonomik ve Sosyal Hayata Etkilerinin Azaltılması Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, işten çıkarma yasağı,bazı alacakların ertelenmesi, alınmaması veya yapılandırılması gibi ekonomik hayatı çok yönlü etkileyen birçok hususu içermektedir ve 17 Nisan 2020’de resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. (Ayrıntılı bilgi için bkz. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2020/04/20200417-2.htm).
Söz konusu genelge ve kararların yabancı unsurlu borç ilişkilerine etkisi bakımından ticari ve ekonomik düzeni önemle ilgilendiren konularda doğabilecek uyuşmazlıklarda nasıl bir yol izlenebileceği konusunda kısa bir bilgilendirme yapacağız.
Yabancı unsurlu sözleşmelerden doğan uyuşmazlıkların çözümü için uygulanacak hukuk 5718 sayılı MÖHUK’ta yer alır; sözleşmelere uygulanacak hukuk konusunda genel bir bağlama kuralının (m.24) yanı sıra taşınmazlara ilişkin sözleşmeler (m.25), tüketici sözleşmeleri (m.26), iş sözleşmeleri (m.27), fikri mülkiyet haklarına ilişkin sözleşmeler (m.28), eşyanın taşınmasına ilişkin sözleşmeler (m.29) bakımından özel bağlama kuralları bulunmaktadır. Sözleşmeler hakkında olası bir uyuşmazlıkta uluslararası sözleşmeler ve MÖHUK kapsamında uygulanacak hukuk tayin edilir ve buna göre karar verilir.
Taraflar arasındaki sözleşmede yetkili hukuk yukarıda bahsettiğimiz mevzuat çerçevesinde seçilebilir. Konumuz kapsamında ise taraflar arasındaki sözleşmede “mücbir sebep” e ilişkin özel bir düzenleme taraf iradeleriyle düzenlenmiş mi buna bakılır, eğer sözleşmede mücbir sebebe ilişkin bir kayıt varsa Covid-19 etkileri ve tedbirlerinin değerlendirmesi buna göre; eğer sözleşmede mücbir sebebe ilişkin kayıt yoksa; uygulanacak hukuktaki mücbir sebep düzenlemesine ve aşağıda açıklayacağımız doğrudan uygulanan kurallara göre belirlenir. Örneğin, Çin Uluslararası Ticareti Teşvik Konseyi (CCPIT) Covid-19 salgını karşısında mücbir sebep sertifikaları düzenlemektedir (Ayrıntılı bilgi için bkz. http://en.ccpit.org/info/info_40288117668b3d9b017163990e5a082a.html).
MÖHUK’ta yer alan düzenlemeye göre doğrudan uygulanan kuralın varlığı halinde yetkili yabancı hukukun uygulanması yerine Türk hukukunda var olan doğrudan uygulanan kural niteliğinde kabul edilen düzenlemeler uyuşmazlığa uygulanır.
Doğrudan uygulanan kurallar, devletlerin, ekonomik, sosyal veya siyasal alanda izlediği belirli politikaları, özel hukuk ilişkileri üzerinde etkili olacak şekilde yansıtan ve uygulama alanlarına giren tüm uyuşmazlıklara uygulanmaları, bu politikaların yerine getirilmesi için zorunlu olan kurallar olarak tanımlanabilir. Doğrudan uygulanan kuralların temel amacı kamu menfaatlerini korumaktır.
Türk milletlerarası özel hukukunda doğrudan uygulanan kurallarla ilgili iki madde bulunmaktadır. Bunlar; MÖHUK m. 6’da düzenlenen “(1) Yetkili yabancı hukukun uygulandığı durumlarda, düzenleme amacı ve uygulama alanı bakımından Türk hukukunun doğrudan uygulanan kurallarının kapsamına giren hallerde o kural uygulanır” ile MÖHUK m. 31’de düzenlenen “(1) Sözleşmeden doğan ilişkinin tâbi olduğu hukuk uygulanırken, sözleşmeyle sıkı ilişkili olduğu takdirde üçüncü bir devletin hukukunun doğrudan uygulanan kurallarına etki tanınabilir. Söz konusu kurallara etki tanımak ve uygulayıp uygulamamak konusunda bu kuralların amacı, niteliği, muhtevası ve sonuçları dikkate alınır.” hükmüdür.
Covid-19 kapsamında ülkemizde alınan bir dizi tedbirleri, bu doğrultuda MÖHUK m. 6 kapsamına dahil etmemiz mümkün olacaktır. Bu maddeye göre şayet uyuşmazlığı ilgilendiren bir konuda Türk hukukunda doğrudan uygulanması amaçlanan bir husus varsa; yabancı hukuk uygulanmaz, Türk hukukunun doğrudan uygulanan kuralları uygulanır.
Örneğin; İş hukuku bakımından doğrudan uygulanan hükümlerden anlaşılması gereken kamu menfaatine dayanan ve çalışma sağlığı ve işçinin korunmasına yönelik sosyal düşüncelerle düzenlenmiş bütün kamu ve özel hukuk hükümleri olarak belirtilmiştir. Bu yönüyle, mevcut kanun tasarısında yer alan birçok hususun her biri ayrı ayrı incelenmesi gereken ve yabancı uyuşmazlıklarda doğrudan uygulanan kural kapsamında değerlendirebileceğimiz konulardır.
Öte yandan uygulanacak hukukun ve Türk hukukunun dışında sözleşmeyle ilişkili üçüncü bir ülkenin doğrudan uygulanan kurallarına da MÖHUK m. 31 gereği etki tanınması hakimin değerlendirmesine bağlı olarak mümkündür. Tüm dünyayı etkisi altına alan salgın hakkında birçok ülke birbirinden farklı karar ve uygulamalarda ekonomik ve ticari ilişkileri düzenlemeye çalışmaktadır. Dolayısıyla Türk hakimi uyuşmazlığın çözümünde, sözleşmeyle sıkı ilişki içinde olan üçüncü ülkenin salgın için almış olduğu kararları da doğrudan uygulanan kural niteliğinde olduğu tayin edip sözleşmede uygulayabilir.
Yararlanılan Kaynaklar
Hatice ÖZDEMİR KOCASAKAL; Doğrudan Uygulanan Kurallar ve Sözleşmeler Üzerindeki Etkileri, Galatasaray Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2001.
https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-52223211
http://en.ccpit.org/info/info_40288117668b3d9b017163990e5a082a.html
Mustafa ERKAN; Möhuk Madde 31 Bağlamında Türk Hukukunda Doğrudan Uygulanan Kurallara Bakış, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XV, Y. 2011, s. 81-121.
