BIS (‘Bank for International Settlements’) ve 7 merkez bankası tarafından ortaklaşa hazırlanan dijital para birimlerine ilişkin kılavuz niteliğindeki 09 Ekim 2020 tarihli rapor[1] kamuya açıklanmış bulunmaktadır.
Bu raporun ana ilkelerden biri, ***dijital paraların nakit ve diğer paralar ile aynı anda var olması gerektiğine, yani mevcut para çeşitlerinin yerini almamasına, ancak tamamlayıcı özellikte olmasına ilişkin olanı***dır.
Hâlihazırda Çin’in denemelerine başladığı, Güney Kore’nin de 2021’de pilot işlemlere başlamayı öngördüğü ulusal dijital paralar, nakitsiz toplum hedeflerinin sürmekte olan Pandemi ile tekrar önem kazanması sonrasında, büyük ekonomiler tarafından derinlemesine incelenmektedir.
Amerikan merkez bankası FED (‘Federal Reserve Bank’) ve Avrupa Merkez Bankası (ECB, ‘European Central Bank’) dışında, mezkûr çalışmada yer alan diğer merkez bankaları İngiltere, Kanada, Japonya, İsveç ve İsviçre merkez bankaları olmuştur.
Söz konusu raporun genel tespitleri şöyle özetlenebilir:
Merkez bankaları, kamu politikası hedeflerinin bir parçası olarak yüzlerce yıldır halka güvenilir para sağlamaktadır. ‘Güvenilir para’ esasen bir ‘kamu malı’dır. Mal ve hizmetlerin satışı ve finansal işlemlerin kapatılması için ortak bir hesap birimi, değer deposu ve değişim aracı sunmaktadır. Kamu kullanımı için nakit sağlamak, merkez bankaları için önemli bir araçtır.
Dünya her şeye rağmen değişiyor. Covid-19 öncesinde de, bazı gelişmiş ekonomilerde ödemelerde nakit kullanımı azalmaktaydı. Ticari olarak sağlanan, hızlı ve uygun dijital ödemeler hacim ve çeşitlilik açısından muazzam bir şekilde arttı. Merkez bankaları da, aktif olarak, dijital bir dünyada kamu politikası hedeflerini geliştirmek ve sürdürmek için, halka bir dijital para birimi [‘genel amaçlı’ bir merkez bankası dijital para birimi (‘CBDC’ / ‘Central Bank Digital Currencies’ / ‘Dijital Merkez Bankası Parası’)] sunmanın artılarını ve eksilerini araştırmaktadırlar. CBDC’lerin anlaşılması, son birkaç yılda önemli ölçüde gelişmiş bulunmaktadır. Bu minvalde merkez bankaları tarafından yayınlanan araştırmalar, politika çalışmaları ve kavramlara dair kanıtlar, potansiyel faydaları ve riskleri belirleme yolunda uzunca bir yol da kat etmiştir.
Yayımlanan bu rapora katkıda bulunan merkez bankaları için, genel amaçlı bir CBDC’yi keşfetmenin ortak motivasyonu, dijital paranın bir ödeme aracı olarak kullanılmasıdır. Halka nakit sağlamak, merkez bankalarının başat sorumluluğu ve temelde bir kamu malı niteliğindedir. Rapora katkıda bulunan tüm merkez bankaları, kamu talebi olduğu sürece nakit sağlamaya devam etmeyi taahhüt etmektedirler. Yine de bir CBDC, halka tamamlayıcı bir merkez bankası parası sağlayabilir ve daha dayanıklı ve çeşitli bir yerel ödeme sistemini destekleyebilir; inovasyonu desteklerken nakit ile mümkün olmayan fırsatlar da sunabilir.
Bu rapor, bir CBDC’nin ne zaman düzenleneceği ile ilgili değildir. Merkez bankaları, kendi yetki alanları için hükümetler ve paydaşlar ile istişare halinde bu kararı vereceklerdir. Bu rapora katkıda bulunan merkez bankalarından hiçbiri, bir CBDC yayınlayıp yayınlamama konusunda bir karara varmamıştır. Bunun yerine, anılan rapor merkez bankası kamu politikası hedeflerine katkıda bulunmak için ortak ilkeleri ve bir CBDC ve destekleyici altyapının ana hatlarını belirleyerek temel uluslararası çalışmayı ilerletmektedir.
İlkeler ise, şunlara vurgu yapmaktadır:
i. Bir merkez bankası, bir CBDC yayınlayarak parasal veya finansal istikrardan taviz vermemelidir.
ii. Bir CBDC’nin mevcut para biçimleri ile bir arada olması ve bunları tamamlaması gerekir.
iii. Bir CBDC yenilik ve verimliliği teşvik etmelidir.
Bir CBDC’nin banka finansmanı ve finansal aracılık üzerindeki olası olumsuz etkisi, merkez bankası parasına yönelik istikrarı bozma potansiyeli de dâhil olmak üzere, merkez bankalarının endişesi olmuştur. Bir CBDC başlatmaya yönelik herhangi bir karar, bu risklerin, muhtemelen bir CBDC’nin tasarımına dâhil edilen bazı koruma önlemleri ve daha genel olarak finansal sistem politikaları kombinasyonu yoluyla yönetilebileceğine dair bilinçli bir yargıya bağlı olacaktır. CBDC’nin potansiyel piyasa yapısı etkilerini, finansal istikrar üzerindeki etkilerini ve olası azaltıcı unsurları anlamak ise, bu grup için başka bir çalışma alanıdır.
Bu ölçütleri sağlam bir şekilde karşılayan ve bu grup tarafından belirlenen özellikleri sunan bir CBDC, merkez bankalarının kamu politika hedeflerini gerçekleştirmeleri için önemli bir araç olabilir. Bu potansiyel, ortak ilkeler ve özellikler üzerindeki anlaşma ile birlikte, CBDC konusunda gelecekteki uluslararası işbirliği, bilgi paylaşımı ve deneyler için önemli bir kapsam olduğu anlamına gelir. Merkez bankaları tarafından CBDC’nin eşzamanlı araştırılması ve geliştirilmesi, G20 yol haritasının [CPMI[2] (2020)] bir parçası olarak sınır ötesi ödemeleri iyileştirmenin yollarını keşfedebilirken, diğer yandan da yayılmalar ve istenmeyen sonuçlardan kaçınabilir.
CBDC araştırma ve geliştirmenin bir sonraki aşamasında, merkez bankalarınca bireysel ve toplu pratik politika analizi ve uygulamalı teknik deneyime vurgu yapılacaktır. Bu rapor, aslında ödünleşmelerin nerede yattığına dair ilk düşünceler dâhil olmak üzere CBDC tasarımı ve teknoloji hususlarını vurgulamaktadır. Bir merkez bankasının bir ekosistemde nerede ve nasıl doğrudan rol oynaması gerektiği ve özel katılım için uygun rolün ne olabileceği dâhil olmak üzere birçok konuyu gerçekten anlamak için çok daha fazla çalışmaya ihtiyaç bulunmaktadır. Ödemelerde ve parada yeniliğin hızı, bu soruların her zamankinden daha acil olduğu anlamına gelmektedir.
Bir CBDC, merkez bankalarının, insanların günlük yaşamlarının daha geniş dijitalleşmesine adım atarak güvenli bir ödeme yöntemi sağlamaya devam etmeleri için önemli bir araç olabilir. Parasal ve finansal istikrarın ve ortak bir hesap birimi ve güvenli bir değer deposu olan kamu malının sağlanması için, merkez bankalarına olan kamu güveni merkez niteliğindedir. Bu güveni sürdürmek ve bir CBDC’nin bir yargı alanı için değeri olup olmadığını anlamak için, bir merkez bankası ihtiyatlı, açık ve işbirliği içinde hareket etmek zorundadır.
Rapora katkı sunan merkez bankaları grubu, CBDC üzerinde aktif ve işbirliği içinde çalışmaya devam edecek ve temel özelliklerin pratik uygulamalarını daha da araştıracaktır. Katkıda bulunan merkez bankaları, CBDC konusunda yerel paydaşlar ile açık ve bilgili bir diyaloğu özendirmek için bireysel olarak sosyal yardım çabalarını da sürdürecektir. İşbirliği ile ilgili uluslararası iş akışlarına (örneğin, sınır ötesi ödemelere ilişkin G20 yol haritası) uygun olarak yerel CBDC’lerin geniş birlikte çalışabilirliği için pratik konuları ve zorlukları da keşfedilecektir (örneğin, sınır ötesi ödemeler için G20 yol haritası).
Diğer taraftan, raporda muhtemel bir CBDC sisteminde dijital para biriminin teknik, sistemsel ve kurumsal anlamda kesinlikle sahip olması gereken 14 kilit niteliğindeki özellik ise şu şekilde sıralanmıştır:
- Dönüştürülebilir olma: Ulusal para biriminin tekilliğini korumak için CBDC’ler nakit ve özel para ile dönüştürülebilir olmalıdır.
- Kullanışlı olma: Kullanımının ve erişiminin teşvik edilebilmesi için CBDC ödemelerinin nakit, kart veya mobil ödemeler kadar kolay olması gerekir.
- Kabul edilir ve erişilebilir olma: Satış noktasında nakit kadar kabul edilebilir olmalı; Offline işlemlerde de (kısıtlı süreler için ve belirli kotalarla) kullanılabilir olmalıdır.
- Düşük maliyetli olma: Minimal teknoloji yatırımı ihtiyacıyla karşılaşacak son kullanıcıya çok düşük bir maliyeti olmalı veya hiç maliyeti olmamalıdır.
- Güvenli olma: Siber saldırılara ve diğer tehditlere karşı hem altyapı hem de kullanıcılar çok iyi korunabilmelidir (para aklama faaliyetlerinden koruma da bu özelliğe dâhildir).
- Anlık işlem yapılabilme: Sistemin kullanıcıları anlık işlem yapabilmelidir.
- Dirençli olma: CBDC sistemi doğal afet, elektrik kesintisi ve diğer operasyonel arıza ve kesintilere karşı aşırı dirençli olmalıdır. Ağ bağlantıları olmadığı durumda kullanıcıların kısmen de olsa offline ödeme yapabilir olması gerekir.
- Ulaşılabilir olma: Kullanıcılar yılın 365 günü, 7 gün 24 saat işlem yapabilmelidir.
- Hacimli olma: Sistem çok yüksek sayıda işlemi işleyebilmelidir.
- Ölçeklendirilebilir olma: Gelecekteki yüksek hacim potansiyelini karşılayabilmek için CBDC sistemi genişletilebilir olmalıdır.
- Sistemler arası işlevsel olma (uyumlu çalışma): Sistemin fonların sistemler arası hareketine olanak sağlaması için özel sektör dijital ödeme sistemleri ile uyumlu çalışabilmelidir.
- Esnek ve uyumlaştırılabilir olma: Değişen koşullara ve politika adımlarına uyarlanabilir (esnek) olmalıdır.
- Sağlam yasal mevzuat altyapısına sahip olma: Merkez bankalarının CBDC ihracı için mutlak bir otoritesi olmalıdır.
- Standartlara uyumlu olma: Nakit ve mevcut dijital para gibi benzer hizmetler sağlayan kurumların tabi olduğu ihtiyati standartlar da dâhil olmak üzere, CBDC sistemi (altyapılar ve katılımcı kurumlar) gerekli mevzuata ilişkin standartlara uyum sağlayabilmelidir.
Bu yazıda yer alan görüşler yazarına ait olup çalıştığı kurumu bağlamaz, yazarın çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Yazıdaki tüm hatalar, kusurlar, noksanlıklar ve eksiklikler yazarına aittir.
Dipnotlar
Raporun tam adı “Merkez Bankası Dijital Para Birimleri: temel ilkeler ve özellikler” olup, rapor için bkz. https://www.bis.org/publ/othp33.pdf erişim tarihi 13 Ekim 2020 ↩︎
CPMI: The Committee on Payments and Market Infrastructures ↩︎
