14 Aralık 2018 tarih ve 30625 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Esnaf ve Sanatkârlar Sicili Yönetmeliği(Yeni ESSY), esnaf ve sanatkârlar sicili kayıtlarının tam ve doğru tutulması ile esnaf ve sanatkâr sicil müdürlüklerinin çalışma, denetim ve gözetimine yönelik usul ve esasları yeniden belirlemiştir. 16 Eylül 2005 tarih ve 25938 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Esnaf ve Sanatkâr Sicili Yönetmeliği(Mülga ESSY) ise yürürlükten kaldırılmıştır. Öncelikle belirtilmesi gerekir ki, Yeni ESSY ile esnaf ve sanatkârlar sicilinin, veri alışverişine ilişkin işbirliği ve veri güvenliği temin edilerek oluşturulan elektronik veri tabanı ESBİS’te (Ticaret Bakanlığı e-esnaf ve sanatkâr veri tabanı) tutulması kabul edilmiş, Müdürlük kuruluşu, teşkilatı ve personele ilişkin özlük hakları ile disiplin konuları ayrıntılı olarak düzenlenmiş ve ayrıca esnaf ve sanatkârlar sicilinin tutulmasına ilişkin esaslar ticaret sicilinin tutulmasına ilişkin esaslarla uyumlu hale getirilmiştir. Yeni ESSY’nin uygulama açısından dikkat çeken yönü ise, esnaf ve sanatkârın sicile tescil yaptırması halinde ilgiliye verilen onaylı sicil tasdiknamesinin geçerlilik süresinin beş yıldan altı aya düşürülmesidir (Yeni ESSY 28.4, Mülga ESSY 11.2).

Esnaf ve Esnaf İşletmesi Kavramları

Esnaf, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu'nun (TTK) (14 Şubat 2011 tarihli 27846 sayılı Resmi Gazete) 15.1 hükmünde “ister gezici olsun ister bir dükkânda veya bir sokağın belirli yerlerinde sabit bulunsun, ekonomik faaliyeti sermayesinden fazla bedenî çalışmasına dayanan ve geliri 11 inci maddenin ikinci fıkrası uyarınca çıkarılacak kararnamede gösterilen sınırı aşmayan ve sanat veya ticaretle uğraşan kişi” olarak tanımlanmıştır.

Hükümde işaret edilen sınır ise, Bakanlar Kurulunun 2007/12362 sayılı “Esnaf ve Sanatkâr ile Tacir ve Sanayicinin Ayrımına İlişkin Karar”da belirlenmiştir (21 Temmuz 2007 tarih ve 26589 sayılı Resmi Gazete) (Kararın ayrıntılı değerlendirmesi için- özellikle Kararın 1.a hükmünde basit usulde vergilendirilenler ile vergiden muaf tutulanlara da yer verilmesine ilişkin değerlendirme ve Kararın 1.b hükmünde tacir ve sanayici sıfatlarının birlikte yer almasına ilişkin eleştiri için- bkz. KIRCA, İ.: “Esnaf ve Sanatkâr ile Tacir ve Sanayicinin Ayrımına İlişkin 2007/12362 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı”nın Değerlendirilmesi, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, Cilt: 24, Sayı: 2, Aralık 2007, s. 295- 304.)

Ticari işletme ise TTK 11.1 hükmünde “esnaf işletmesi için öngörülen sınırı aşan düzeyde gelir sağlamayı hedef tutan faaliyetlerin devamlı ve bağımsız şekilde yürütüldüğü işletme” olarak ifade edilmiştir. Dolayısıyla ticari işletmenin tespitinde esnaf işletmesi için belirlenen sınırların dikkate alınması gerekmektedir.

Ayrıca 2007/12362 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 1.c hükmünde, esnaf statüsünden tacir statüsüne geçilmesi ihtimali dikkate alınarak düzenleme yapılmıştır. Buna göre, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı iken, sonraki yıllarda yıllık alış ve satış tutarları ya da gayri safi iş hasılatının, esnaf ve sanatkâr sayılma sınırını aşması halinde kişilerin istemedikçe ticaret siciline dolayısıyla Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği bünyesindeki odalara kayıt için zorlanmaması, yıllık alış veya satış tutarları ya da gayri safi iş hasılatı esnaf ve sanatkâr sayılma hadlerinin altı katını aşanların ise kayıtlarının, esnaf ve sanatkâr sicili marifetiyle ticaret siciline aktarılması gerektiği hükme bağlanmıştır.
2007/12362 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 1.a hükmü kapsamında esnaf ve sanatkâr sayılma ölçütleri şunlardır:

• Esnaf ve Sanatkâr ile Tacir ve Sanayiciyi Belirleme Koordinasyon Kurulunun tespit edeceği ve Resmî Gazete’de yayımlanacak esnaf ve sanatkâr meslek kollarına dâhil olmak

• ekonomik faaliyetini sermayesi ile birlikte bedeni çalışmasına dayandırmak

• kazancı tacir veya sanayici niteliğini kazandırmayacak miktarda olmak- basit usulde vergilendirilenler ve işletme hesabına göre deftere tabi olanlar ile vergiden muaf bulunanlardan 213 sayılı Vergi Usul Kanununun 177 nci maddesinin birinci fıkrasının (1) ve (3) numaralı bentlerinde yer alan nakdi limitlerin yarısını, (2) numaralı bendinde yazılı nakdi limitin tamamını aşmamak.

Esnaf ve sanatkârlar, esnaf ve sanatkâr siciline ve esnaf ve sanatkârlar odalarına kaydedilmektedir. Esnaf ve sanatkâr siciline ilişkin uygulamanın ayrıntıları ise yönetmelik ile belirlenmektedir.
Diğer taraftan esnaf ve sanatkârların meslek kuruluşları, 5362 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Meslek Kuruluşları Kanunu (ESMKK) hükümleri çerçevesinde faaliyet göstermektedir. Kanun, esnaf ve sanatkârlar ile bunların yanlarında çalışanların meslekî ve teknik ihtiyaçlarını karşılamak, meslekî faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin genel menfaatlerine uygun olarak gelişmelerini ve meslekî eğitimlerini sağlamak, meslek mensuplarının birbirleriyle ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hâkim kılmak, meslek disiplini ve ahlâkını korumak ve bu maksatla kurulan tüzel kişiliğe sahip kamu kurumu niteliğindeki esnaf ve sanatkârlar odaları ile bu odaların üst kuruluşu olan birlik, federasyon ve Konfederasyonun çalışma usûl ve esaslarını düzenlemektedir.

Yeni Esnaf ve Sanatkârlar Sicili Yönetmeliği Uygulama Açısından Hangi Değişiklikleri Getirmektedir?

Daha kapsamlı hükümler ve daha sistematik bir düzen

Mülga ESYY 28 maddeden ve yedi bölümden oluşmakta iken Yeni ESSY 45 maddeden, dokuz bölüm ve geçiş hükümlerinden oluşmaktadır. Yeni ESSY’nin sicil personelinin niteliğini, özlük hakları ve disipline ilişkin hükümleri içeren Üçüncü Bölümü tamamen yeni hükümler getirmekte ve ayrıca Yeni ESSY, Mülga ESSY’de yer almayan uygulamaya ilişkin ayrıntıları daha sistematik bir düzen kapsamında içermektedir.

Sicil teşkilatının, personel rejiminin ve disiplin cezalarının ayrıntılı olarak hükme bağlanması

Esnaf ve sanatkârlara ilişkin kayıtlar, sicilin bulunduğu yerdeki ticaret davalarına bakan asliye hukuk mahkemesinin gözetiminde ve birlik bünyesinde ayrı bir birim olarak kurulan esnaf ve sanatkâr sicili müdürlükleri tarafından tutulmaktadır (Yeni ESSY 5, Mülga ESSY 4). Müdürlüklerin nasıl kurulacağı, teşkilat ve yönetim ilkeleri, müdürün görevleri ve sicilin bağımsızlığı Yeni ESSY’nin İkinci Bölümünde (5-9 hükümleri) düzenlenmektedir. Takip eden Üçüncü Bölüm (10-12) ise sicil müdürlükleri personelinde aranacak niteliklere, özlük hakları ile disiplin konularına ve müdürlük personelinin sorumluluğuna ayrılmıştır. Mülga ESSY’de sicil teşkilatının kuruluş ve yönetimine ilişkin sınırlı hüküm (iki adet- 4 ve 5) bulunmakta iken Yeni ESSY teşkilat esasları ile personel rejimini ayrıntılı olarak belirlemiştir. Ayrıca müdürün görev ve yetkileri ile disiplin cezalarına ilişkin ayrıntılı düzenlemeler de dikkat çekmektedir.

Esnaf ve sanatkâr sicilinin tutulması ile görevli teşkilat içerisine sicil bürolarının dâhil edilmesi, sicil başvurularının yapılmasını kolaylaştırmış, ayrıca sicil müdürlüklerinde en az bir müdür yardımcısı bulunacağının belirlenmesi (Yeni ESSY 6.4) ve müdürün herhangi bir nedenle görevi başında bulunamaması halinde müdür yardımcısının müdüre vekâlet edeceğinin hükme bağlanması sicil işlemlerinin kesintiye uğramadan devam etmesi amacına yönelmiştir.

Sicilin bağımsızlığının güvence altına alınması

Yeni ESSY 9 hükmünde müdürlük personeline, sicil işlemleri dışında başka bir görev verilemeyeceği, ayrıca müdürlüğe veya müdürlük personeline, sicil işlemlerine ilişkin emir ve talimatları yalnızca Bakanlık’ın verebileceği hüküm altına alınmıştır. Bağımsızlık vurgusu, meslek kuruluşları olan esnaf ve sanatkâr odaları, bunların birlikleri, federasyonlar ve konfederasyonun sicil müdürlükleri ile ilişkilerinin düzenlenmesi bakımından atılmış olumlu bir adımdır. Sicil işlemlerine ilişkin emir ve talimat verme yetkisi sadece Ticaret Bakanlığında olup müdürlere ve diğer personele verilecek disiplin cezalarına ilişkin olarak genel sekreter ve birlik başkanının müşterek imzası gerekmektedir (Yeni ESSY 11).

Sicilin aleniyeti ilkesi çerçevesinde erişim hakkının hükme bağlanması ve onaylı belge veya örnek alınma hakkı tanınması

Sicil kayıtlarına erişim hakkı sicilin aleniyeti ilkesi kapsamında Yeni ESSY’nin 20.1 hükmünde düzenlenmiştir. Ayrıca onaylı belge veya örnek alınmasına ilişkin detaylar da Yeni ESSY 21 hükmünde şekillendirilmiştir. Mülga ESSY 22.2 hükmünde sadece sicil kayıtlarının incelenmesi olanağı tanınmakla birlikte Yeni ESSY’de erişim hakkının detaylı olarak düzenlenmesi, esnaf ve sanatkârlar ile hukuki ilişki içerisine giren kişilerin haklarının korunması için atılmış olumlu bir adımdır.

Özel bir elektronik veri tabanı olan ESBİS’te tutulan kayıtlar açısından veri güvenliği ve veri alışverişinin temin edilmesine ilişkin hükümler

Esnaf ve sanatkâr sicili işlemleri ve kayıtları Ticaret Bakanlığının e-esnaf ve sanatkârlar için oluşturduğu veri tabanı- ESBİS’te tutulacaktır (Yeni ESSY 16) ve sicil işlemlerinin sağlıklı yürütülebilmesi için gerekli önlemleri almak ve veri alışverişini sağlamak için diğer kurumlarla protokol yapma görevi Ticaret Bakanlığındadır (Yeni ESSY 19). Mülga ESSY’de sicile kaydı yapılan esnaf ve sanatkârların ilgili odaya kayıt için bilgilerinin, sicil tarafından elektronik ortamda Bakanlık e-esnaf ve sanatkâr veri tabanı üzerinden gönderileceği (10.5 hükmü) ve sicil kayıtlarının elektronik ortamda tutulacağı düzenlenmekle birlikte (18-19 hükümleri), Yeni ESSY’de konuya ilişkin daha ayrıntılı hükümler bulunmaktadır. Ayrıca, gerek sicil kayıtlarının tutulması gerek de veri alışverişinin sağlanması amacıyla özel bir veri tabanı olan ESBİS’in kurulması ile işletilmesi hükme altına alınmıştır. Tescil işlemlerinin ilanı, Ticaret Bakanlığının gözetim ve denetimi altında Türkiye Esnaf ve Sanatkârları Konfederasyonu tarafından yine ESBİS kullanılarak elektronik ortamda sicil gazetesinde gerçekleştirilecektir (Yeni ESSY 41.2).
Sicil kayıtlarına erişim hakkı hükme bağlanırken 6698 sayılı Kişisel Verilen Korunması Kanunu çerçevesinde gerekli tedbirlerin alınacağı Yeni ESSY 20.2’de hükme bağlanmıştır. Paralel bir hüküm Mülga ESSY’de bulunmamaktadır.

Tescil için başvurabilecek kişilerin belirlenmesi ve tescil tasdiknamesi geçerlilik süresinin kısaltılması

Mülga ESSY’de tescilin ilgilinin bizzat kendisi tarafından talep edileceği (Mülga ESSY 10.7) belirlenerek başvuruya yetkili kişilerin sıralanması yöntemine başvurulmamakla birlikte, Yeni ESSY’de tescil başvurusu yapabilecek ilgililer Ticaret Sicili Yönetmeliği (TSY) 22 hükmünde olduğu gibi sayılarak belirlenmiştir.
Yeni ESSY’de tescil, tescile başvuru, ilgili odanın tespiti, sicil tasdiknamesi ve harçlara ilişkin hükümleri içeren Altıncı Bölümde önemli bir değişiklik yer almakta ve Mülga ESSY’de beş yıl olarak belirlenen sicil tasdiknamesi geçerlilik süresi Yeni ESSY’nin 28.4 hükmünde altı ay olarak belirlenmektedir. Altı aylık sürelerle sicil tasdiknamesinin yenilenmesi gerekliliği ve yenilemenin harç ödenmesini gerektirdiği dikkate alındığında, esnaf ve sanatkârların katlanması gereken emek ve masrafın artmış olabileceği vurgulanmalıdır. Diğer taraftan sürenin kısalması esnaf ve sanatkârlara ilişkin olarak tescil edilen bilgilerin güncel tutulmasını kolaylaştıracaktır.

Sicil İşlemlerinin Gerçekleştirilmesi ve Etkileri Yönlerinden Esnaf ve Sanatkârlar Siciline İlişkin Sistem ve Ticaret Siciline İlişkin Sistemle Karşılaştırılması

Yeni ESSY ile esnaf ve sanatkârların çalışmaya başladıkları tarihten itibaren durumlarını otuz gün içerisinde bağlı bulundukları sicile tescil ve sicil gazetesinde ilan ettirmekle yükümlü olmalarına ilişkin bir değişiklik gerçekleştirilmemiştir (Yeni ESSY 23.1, Mülga ESSY 10.1). Sicilin çalışma bölgesi içerisinde bir esnaf ve sanatkârın aynı meslek kolu ile ilgili birden fazla iş yeri açması halinde, açılan diğer iş yerlerinin şube olarak adlandırılması olanağı Yeni ESSY ile sağlanmıştır (23.3).

Tescilin istem üzerine yapılması kuralının istisnası olan resen yapılacak tescillere ilişkin hükümler Yeni ESSY 23.4 hükmünde saklı tutulmuştur. Ayrıca mahkemelerin bir hususun tesciline veya şerh edilmesine ilişkin kararını alan müdürlüğün kararı tescil etmesi veya şerh düşmesine ilişkin gereklilik, Yeni ESSY 23.6 hükmünde yer almıştır. Mülga ESSY’de paralel bir hüküm yer almamakla ve 10.7 hükmünde tescilinin ilgilinin bizzat talebi üzerine yapılacağı belirlenmekle birlikte, 25.1 hükmünde TTK’nın ticaret siciline ilişkin hükümlerinden ESMKK’ya aykırı olmayanların esnaf ve sanatkâr sicili hakkında uygulanacağı belirlenmiş olduğundan, resen tescile ilişkin istisnalar bu atıf nedeniyle uygulanabilmekteydi. Tescilin istem üzerine yapılmasının kural ve resen veya yetkili kurum/kuruluş bildirimi üzerine tescilin istisna olmasına ilişkin ilgili hükümler için bkz. TTK 27.1 ve TSY 26.1.

Tescil için başvurunun yazılı olarak veya elektronik ortamda yapılabileceği Yeni ESSY 24.1 hükmünde belirlenmektedir. Mülga ESSY 10.5 hükmünde sicile kaydı yapılan esnaf ve sanatkârların ilgili odaya kayıt için bilgilerinin gönderilmesinin, sicil tarafından elektronik ortamda Bakanlık e-esnaf ve sanatkâr veri tabanında gerçekleştirileceğini düzenlemekle birlikte tescil isteminin elektronik ortamda yapılabilmesine olanak tanıyan bir hüküm içermemekteydi. Başvurunun yazılı veya elektronik ortamda yapılabileceğine ilişkin paralel hüküm için bkz. TSY 23.1. Ayrıca tescil başvurusunda bulunabilecek ilgililerin kimler olduğunun sayılması ve başvuruya yetkili kişilerin belirlenmesi Yeni ESSY tarafından getirilen bir yeniliktir. Paralel düzenleme için bkz. TSY 22.

Mülga ESSY 11.1 hükmünde tasdiknamede yer alan hususları düzenlemekle sınırlı kalırken, Yeni ESSY 28.1 hükmünde tasdiknamenin içeriğini düzenlemekte, bunun yanı sıra “Tescili zorunlu hususlar” başlıklı 26.1 hükmünde sicile tescil edilmesi gereken bilgileri sıralamaktadır. Yeni ESSY 26.2 hükmünde 26.1’de sayılanlar dışında kalan kayıtların sicile geçirilmesinin tescil ve ilan hükümlerine tabi olmadığı belirlenmiştir. Bir hususun sicile tescil edilmesi halinde sicilin olumlu ve olumsuz etkilerinden yararlanılması, ilgili hususun tescil edilmesi gerekli bir olgu olmasına bağlıdır. Bu bakımdan Yeni ESSY 26.1 hükmünde hangi hususların tescil edileceğine işaret edilmesi uygulama açısından yararlı olmuştur.

Sicile kayıt olan esnaf ve sanatkârlara verilen tasdiknamenin geçerlilik süresi Mülga ESSY’de beş yıl olarak öngörülmüşken (11.2 hükmü) Yeni ESSY’de sicil tasdiknamesinin geçerlilik süresi, tasdiknamede yer alan bilgilerde herhangi bir değişiklik olmadığı veya yenisi düzenlenmediği sürece altı ay olarak belirlenmiştir. Mülga ESSY’de sicil tasdiknamesinin vize edilmesi halinde yeniden beş yıl için geçerli olacağı hükme bağlanmakla birlikte Yeni ESSY’de tasdiknamenin vize edilmesine ilişkin bir hüküm yer almamakta, tasdiknamenin içerdiği bilgilerde herhangi bir değişiklik olmadığı veya yenisi düzenlenmediği sürece geçerli olduğu belirtilmektedir. Dolayısıyla tasdiknamenin vize ettirilmesi sistemi yerine, belgenin yenilenmesi sisteminin esnaf ve sanatkârlar sicili açısından da TSY 16 hükmünde ticaret sicili için kabul edildiği şekilde benimsendiği görülmektedir.

Tescil için başvurulmasının ardından, Müdürlük tescil için aranan şartların mevcudiyetini incelemektedir. İnceleme yükümlülüğünün kapsamı Yeni ESSY 36.1 hükmünde Mülga ESSY 15.1 hükmüne kıyasen daha ayrıntılı düzenlenmiş ve eksikliklerin tespiti halinde bunların giderilmesi için süre verilmesi 36.2 hükmünde yer almıştır. Eksikliklerin giderilmesi amacıyla süre verilmesi ve ilgili sürede eksiklik giderilmezse tescil isteminin reddedilmesi, TSY 34.2 hükmünde ticaret sicili için düzenlenmiştir. Esnaf ve sanatkâr sicili için de paralel bir sistemin getirilmesi olumlu bir gelişme olarak değerlendirilebilir.

TSY’de tescil işlemlerinin yürütülmesine ilişkin ayrıntılardan, esnaf ve sanatkâr sicili için Yeni ESSY’de düzenlenmeyenler de bulunmaktadır. TSY 37’de hükme bağlanan üçüncü kişilerin tescil kararının hukuka uygun bulunmadığından bahisle sicile başvurabilme olanağı ile TSY 40 hükmünde düzenlenen çözümü mahkeme kararına bağlı bulunan veya tescilinde duraksama yaşanan hususların geçici olarak tescil edilmesi, esnaf ve sanatkâr sicili uygulaması için düzenlenmemiştir. Farklılığın bir amaca hizmet etmek üzere bilinçli olarak oluşturulup oluşturulmadığı tespit edilememektedir. Ayrıca belirtilmelidir ki Mülga ESSY 25.1 hükmündeki gibi TTK’nın ticaret siciline ilişkin hükümlerinden ESMKK’ya aykırı olmayanların esnaf ve sanatkâr sicili hakkında da uygulanacağını belirten bir hüküm Yeni ESSY’de bulunmadığından, geçici tescil ve üçüncü kişilerin sicile başvurması hükümleri esnaf ve sanatkâr sicili açısından uygulama alanı bulamayacaktır.

Sonuç ve Değerlendirme

Esnaf ve sanatkârlar sicilinin işleyişi, yayımlanan Yeni ESSY ile modern bir görünüme kavuşturulmuş; sicil teşkilatı personelinin nitelikleri, görevleri ve tabi olduğu disiplin kuralları ile tescil işlemlerinin gerçekleştirilmesi ve etkilerinin ayrıntılı kurallara bağlanması suretiyle uygulamanın daha doğru ilerlemesi amacı gözetilmiştir. Sicil tasdiknamesinin geçerlilik süresinin beş yıldan altı aya düşürülmüş olması uygulamada ilk olarak dikkat çekecek değişiklik olsa da, değişikliklerin tümü dikkate alındığında esnaf ve sanatkârlar sicili uygulaması açısından ileriye doğru, olumlu bir adım atılmış olması sevindiricidir.